زمانی هەورامی کە لە ناوەکەیدا دەرئەکەوێ زمانی ناوچەیەکە لە کوردستان کە بە هەورامان ئەناسرێ وە لە ڕۆژئاوای ئێران و لە ڕۆژهەڵاتی کوردستانی عێراقە٠
ئەم زمانە یەکێ لە زمانە ڕەسەنەکانی بەرەی ئاریایی ناوچەکەیە وە پاش ئەوەی کە عەرەب هێرشی کردووەتە سەر ئێران، بووە بە زمانی ڕەسمی لە ناوچەیەکی پان و بەرین دا٠
ئەوانەی کە ساکار بیر ئەکەنەوە پێ یان وایە هەر کە عەرەب هێرشی کردووەتە سەر ئێران و زنجیرە پادشایانی ساسانی تێک شکاون، گورجێ ئیسلام هەموو جێگایەکی داگیر کردووە.
بەڵام لە ڕاستی دا، هەر لە یەکەم ڕۆژی تیک شکانی ساسانیەکانەوە، لە هەموو ئێراندا، لێرە و لەوێ، دژ بە داگیرکەران هەستاونەتەوە و سەدها ڕێکخراوە و ناوەندی بەربەرەکانێ هاتوونەتە کایەوە، کە بڕێ لەو بزوتنەوەیانە، وەکو شۆڕشی ئەبوموسلێمی خوراسانی، گروپی سپی جامەکان– سیا جامەکان، لایەنگرانی مانی و مەزدەک وە دەیان ڕاپەڕینی تر لە مێژوو دا تۆمار کراون.
سەرەڕای ئەم بزوتنەوانە، بزوتنەوەیەکی ئارام و سەر بە خۆش بوو کە ئایینی یە و ئەویش بزوتنەوەی یارسانەکانە.
ئایینی یارسان کە زمانی ڕەسمی یان هەورامی بووە تەنیا لە ڕۆژئاوای ئێراندا نەبووە. ئەم ئایینە لە سەراسەری ئێراندا هەبووە وە شوێنەواری وەها ئەگەیەنێ کە تا نێزیکی شاری ڕی و تارانیش چووبێ.
شێعرێ کە مەلێک ئەلشۆعەرای بەهار لە کتێبی سەبک ناسین دا هێناویە شێعرێکە کە مەلا سەحەری تارانی دایناوە وە شێعرێکە بە زمانی هەورامی یە.
خزنی (ئارامگە) پیر شالیار
ئیتر باسی سەرهەنگ ئەلماس خانی کەنوولەیی ناکەم کە سەرهەنگی سەردەمی نادرشا بووە وە شانامەی بە هەورامی داناوە. بێجگە لە شانامە چەن کتێبی تریشی هەیە کە بە زمانی هەورامی یە.
هۆنراوەی هەموو هەستیارانی یارسان، لە سەرانسەری ئێراندا، هەورامی یە. شوینەوارێ کە بە دەستی تەزکەرەنووسەکان کەوتووە، ئەگەڕێتەوە بۆ سەدەی چوارەمی کۆچی وە بە بیروڕای من ئەگەر بزوتنەوەی زمانی فارسی لە شاری بەلخ ەوە دەستی پێ نەکردایێ و نەختێ لەم لاترەوە بواێی، ئێستە زمانی هەورامی زمانی ڕەسمی ئێران بوو.
زمانی هەورامی لە باری زمان ناسیەوە زمانێکی قورس و قووڵ و خۆش ئاوا و مۆزیکاڵە. زمانێکە نەرم و نیان و مینیاتوورە و وشەی گەرودڕی پیاوخنکێنی نیە.
لە پیتەکانی ناخۆشی (ح) و (ق) بەدوورە جا هەر کە لە کامیاران بەرەو تاران ڕێ ئەبڕی ئیتر پیتی (ق) ئەبێ بە (غ) و (ح) ئەبێ بە (ه) وە بەو جۆرە خەڵک بۆ خۆیان ئەو ئاڵ و گۆڕەیان بەدی هێناوە کە لە پیتی گەرودڕ رزگاریان بێ.*
خەڵکی ناوچەی کوردستان بە تایبەت ئەردەڵانیەکان لە سەر ئایینی یارسان بوون. زوانی ڕەسمی ئەو ئایینە هەورامی یە و هەستیاری زۆری هەیە کە بە ژمارە نایێ:
سەرهەنگ ئەڵماس خان کەنوولەیی دانەری کتێبی شانامە بە هەورامی.
میرزا عەبدولقادری پاوەیی کە بە دانانی هۆنراوەی کولە و ئاینەمەل دەریایەکی قووڵی حەماسی لە ئەدەبی کوردیدا هێناوەتەدی.
وە هەروەها مەلا پەریشان، سەیدەی هەورامی یەکەم،سەیدەی هەورامی دووهەم، مەولەوی تاوەگۆزی، میرزا شەفیعی پاوەیی، سەید یەقوبی مایدەشتی، میرزا شەفێعی جامەڕێزی وە سەدها هەستیاری تر کە شوێنەوارەکانیان بە چەشنی بەیاز بە ئێمە گەیشتووە٠
خوا ئەزانێ چەند هەستیار و بوێژی تریش بوە کە لە بەر بێ دەرەتانی و هەژاری گەلەکەمان شوێنەوارەکانیان لە بیرەوەچوون.
کتێبی شانامەی سەرهەنگ ئەڵماس خانی کەنوولەیی لە سێ نوسخەدابووە، کە نوسخەیەکی لە لای بنەماڵەی خۆیدا بووە. نوسخەیەکی کە من دیوومە، لە لای خوا لێ خۆشبوو سەید موحەمەد سەعیدی غیرەت شاعێر و نووسەر و گەورەپیاوی کرماشان بووە وە نوسخەیەک تریشی لە ئاستانی قودسی ڕەزەوی لە مەشهەد دایە.
——————————————————————————-
*) دوکتۆر سدێقی مفتی زادە بۆی ئەگێڕاینەوە لە سولەیمانی قاری قورئانێ بووە ئەوندە هەوڵی داوە پیتی (ق) و (ح) وەکوو عەرەبەکان بەکار بێنێ سەرە”قاف” ێک گیراوەتە گەروی و خنکاندویە!